13/08/2020
Tổng hợp: ThS Nguyễn Đắc Tùng, Phòng NC Lịch sử và Văn hóa, Viện nghiên cứu Ấn Độ và Tây Nam Á
Tháng 9/2013, tàu chở hàng Rhosus của doanh nhân người Nga, Igor Grechushkin treo cờ Moldova, chở số hóa chất ammonium nitrate (NH4NO3) từ Georgia đến Mozambique để làm phân bón nhưng con tàu buộc phải ghé vào cảng Beirut, Li Băng vì trục trặc động cơ. Con tàu này sau đó bị chính quyền Li Băng bắt giữ vào tháng 10/2013 khi chính quyền cảng Beirut nói rằng con tàu này thiếu tài liệu và điều kiện cần thiết cho việc vận chuyển. Thủy thủ đoàn gồm 8 người đàn ông Ukraine và 2 người đàn ông Nga đã bị buộc phải ở lại trên tàu trong khi chủ sở hữu Igor Grechushkin tuyên bố mình phá sản và bỏ lại con tàu.
Chính quyền Li Băng sau đó đồng ý cho 6 trong số nhóm thủy thủ rời khỏi đất nước, 4 người khác bị mắc kẹt trên tàu trong gần một năm. Sau đó Tòa án Li Băng tuyên bố. Số hóa chất ammonium nitrate được bốc dỡ khỏi tàu, đưa vào nhà kho số 12 của cảng Beirut, Li Băng.
Từ tháng 6/2014 đến tháng 10/2017, các quan chức hải quan của Li Băng đã gửi tòa án Li Băng ít nhất 6 bức thư để xin chỉ đạo về việc xử lý số hóa chất nguy hiểm này vì nguy cơ an toàn. Các quan chức hải quan Li Băng đã đưa ra 3 khuyến nghị là xuất khẩu số hóa chất ammonium nitrate, giao lại cho quân đội Li Băng hoặc bán cho công ty tư nhân. Những bức thư này không được hồi đáp. Chính quyền Li Băng bị cho là biết được mức độ nguy hiểm của kho hàng này trong nhiều năm nhưng không có biện pháp xử lý.
Tổng giám đốc cảng Beirut, Hassan Koraytem nói rằng “Mặc dù nhiều lần yêu cầu các quan chức an ninh, nhưng không có gì xảy ra. Chúng tôi được thông báo rằng số hóa chất ammonium nitrate sẽ được bán trong một cuộc đấu giá. Nhưng cuộc đấu giá không bao giờ xảy ra và cơ quan tư pháp không bao giờ hành động”.
Ngày 4/8/2020, xảy ra trong quá trình hàn xì trong nhà kho. Các tia lửa đã châm ngòi cho những quả pháo trong nhà nhà kho phát nổ và những quả pháo này đã khiến cho số hóa chất nitrat amoni thường dùng làm phân bón hoặc chế tạo bom phát nổ theo.
Chiều ngày 4/8/2020, kho chứa 2.750 tấn hóa chất amoni nitrat, tại cảng ở thủ đô Beirut, Li Băng phát nổ với sức công phá ngang 240 tấn thuốc nổ TNT, làm rung chuyển thành phố, vụ nổ tương đương với trận động đất mạnh 3,3 Richter.
Sóng xung kích từ vụ nổ làm rung chuyển cả thành phố, khiến nhiều công trình bị phá hủy, cửa kính của nhiều tòa nhà bị vỡ. Một số người đứng quay phim ở tòa nhà cách vụ nổ 2 km bị sóng xung kích thổi ngã ra sau. Nhà dân ở những nơi cách xa vụ nổ nhiều km cũng bị thiệt hại. Tại Đảo Síp cách Beirut 180 km, người dân cũng nghe thấy tiếng nổ.
Gần như tất cả các cửa sổ dọc theo một dải thương mại nổi tiếng ở thủ đô Beirut của Li Băng đã bị nổ tung và đường phố ngập tràn kính, gạch vụn và những chiếc ô tô lao vào nhau sau vụ nổ. Những tòa nhà vẫn đứng đó trông như thể chúng bị lột da, để lại những bộ xương.
Một số khách sạn nổi tiếng nhất dọc theo bờ biển Địa Trung Hải của thành phố đã được thay thế bằng các lỗ hổng, nhiều phòng có rèm che trong gió. Gemmayzeh, một khu phố Kitô giáo cao cấp với các tòa nhà lịch sử và cuộc sống về đêm náo nhiệt, giống như một khu vực chiến tranh.
Những chiếc ô tô với kính chắn gió bị vỡ vụn bởi những mảnh vụn rơi xuống nằm rải rác và những cành cây bị xé toạc bởi vụ nổ chặn ít nhất một con đường. Ở mọi nơi, dường như, mọi người đang dọn kính, gạch vụn và máu từ vỉa hè, nhà cửa và ban công. Theo các nhà chức trách, khoảng 80% cơ sở hạ tầng ở thủ đô Beirut đã bị hư hại.
Bộ trưởng Y tế Li Băng, Hamad Hasan cho biết: “ít nhất 135 người thiệt mạng, hơn 5.000 người bị thương và vẫn còn nhiều nạn nhân bị chôn vùi dưới đống đổ nát làm dấy lên lo ngại rằng số người chết sẽ tăng lên. Các bệnh viện của thủ đô đều chứa đầy những người bị thương. Có nhiều người mất tích, người dân gọi cấp cứu để nhờ tìm người thân nhưng việc tìm kiếm trong đêm rất khó khăn vì không có điện”
Ngày 5/8, người đứng đầu Hội Chữ thập Đỏ Li Băng, George Kettaneh cho biết: “Đẩy mạnh việc thiết lập nơi trú ẩn tạm thời với thực phẩm, bộ dụng cụ vệ sinh và nhu cầu cơ bản để chứa tới 1.000 gia đình bị mất nhà, mặc dù điều đó sẽ chỉ giúp một phần nhỏ trong số 300.000 người ước tính bị di dời sau vụ nổ"
Thống đốc Beirut, ông Marwan Abboud mô tả “Vụ nổ là thảm họa quốc gia, tương tự như sự kiện Mỹ thả bom nguyên tử xuống thành phố Hiroshima và Nagasaki ở Nhật Bản năm 1945. Vụ nổ lớn ở thủ đô Beirut khiến 300.000 người mất nhà cửa và tàn phá hơn nửa thành phố, thiệt hại có thể lên đến khoảng 5 tỷ USD. Mặt tiền của các tòa nhà trung tâm Beirut bị xé toạc, đồ đạc rơi xuống đường và đường phố bị rải đầy kính, mảnh vụn. Những chiếc ôtô gần cảng đều bị lật, thủ đô Beirut phải áp đặt tình trạng khẩn cấp trong vòng hai tuần”.
Anh Bachar Ghattas nói “Cảng Beirut bị phá hủy hoàn toàn, cảnh tượng giống ngày tận thế”.
Ông Bilal, hơn 60 tuổi, ở trung tâm thành phố cho hay. “Đây là đòn chí mạng đối với Beirut, đây là một khu vực thảm họa. Tòa nhà tôi ở rung lên trong vụ nổ và ban đầu tôi cứ nghĩ là động đất. Chúng tôi đang phải chịu khủng hoảng kinh tế tài chính, người dân nghèo đói và nhiều trộm cắp, cướp bóc. Ai sẽ đền bù cho những mất mát, cho những người bị mất người thân”.
Vụ nổ được cho là cú sốc mạnh với đất nước đang quay cuồng vì khủng hoảng kinh tế tồi tệ nhất trong nhiều thập kỷ cùng đại dịch Covid-19, đẩy gần một nửa dân số Li Băng vào cảnh nghèo đói. Đồng nội tệ lao dốc, các doanh nghiệp đóng cửa hàng loạt, tỷ lệ thất nghiệp tăng vọt.Theo giới quan sát, những người có tài sản bị phá hủy trong vụ nổ có rất ít hy vọng được bồi thường. Bị tê liệt vì nợ nần , Li Băng dường như không được trang bị đầy đủ để đối phó cuộc khủng hoảng mới.
Nhân chứng Ali Abdulwahed, 46 tuổi, quản lý một quán cà phê gần tòa nhà Quốc hội Li Băng cho biết: “Vụ nổ này đã đưa chúng tôi trở lại những năm chiến tranh, trong cuộc nội chiến 1975-1990. Giới lãnh đạo của chúng tôi đang hôn mê. Việc tái thiết sau chiến tranh và tham nhũng chính trị khiến Lebanon mắc nợ lớn”.
Tổng thống Li Băng, Michel Aoun viết trên Twitter rằng “không thể chấp nhận được 2.750 tấn hóa chất ammonium nitrate đã được lưu trữ tại kho trong 6 năm mà không có biện pháp an toàn, và thề rằng những người có trách nhiệm sẽ phải đối mặt với những hình phạt khắc nghiệt nhất”. Một ủy ban đã được thành lập để điều tra vụ nổ tại Beirut và phải báo cáo trong vòng 5 ngày, Hội đồng Quốc phòng Li Băng tuyên bố Beirut là khu vực thảm họa.
Câu hỏi được đặt ra tại đây là tại sao một lượng lớn hóa chất nguy hiểm lại được lưu trữ ngay giữa trung tâm thủ đô Beirut, Li Băng suốt hơn 6 năm qua.
Imad Salamey, Phó giáo sư chính trị Trung Đông tại Đại học Mỹ-Li Băng cho biết “từ lâu, tình trạng hối lộ và tham nhũng luôn là một vấn đề nhức nhối tại cảng Beirut. Ban quản lý tại đây nhận tiền hối lộ đề không hỏi thêm bất kỳ điều gì. Một số nhóm bảo kê quản lý cảng biển này. Cách thức hoạt động của chúng như mafia vậy, chúng không quan tâm tới an toàn của người dân, mà chỉ muốn thu lợi nhuận”.
Thủ tướng Li Băng, Hassan Diab đang chỉ đạo cuộc điều tra về vụ nổ và bắt toàn bộ những người có trách nhiệm trong thảm họa quốc gia này phải trả giá đắt. Trong một cuộc điều tra do Chính phủ Li Băng tổ chức ngày 5/8/2020, nội các đã ra lệnh quản thúc tại gia toàn bộ quan chức cảng phụ trách lưu trữ hàng hóa và an ninh. Đồng thời kêu gọi các nước hỗ trợ sau thảm họa này, trong bối cảnh đất nước đang bị thiệt hại từ đại dịch Covid-19 đẩy gần một nửa dân số vào cảnh nghèo đói. Đồng nội tệ lao dốc, các doanh nghiệp đóng cửa hàng loạt, tỷ lệ thất nghiệp tăng vọt.
Chính phủ Li Băng đã phân bổ 100 tỷ bảng Li Băng (khoảng 66.335triệu USD để giải quyết hậu quả của vụ nổ. Ngày 5/8/2020, tài khoản Twitter của Tổng thống Li Băng cho biết. Các nhóm viện trợ như UNICEF và Hội Chữ thập đỏ có các đội trên cơ quan hỗ trợ mặt đất, và đã tiến hành các hoạt động khẩn cấp để hiến máu.
Ngày 5/8/2020, hãng tin lớn nhất Liên bang Nga TASS đưa tin, nhiều người nước ngoài nằm trong số những người thiệt mạng và bị thương trong vụ nổ: Bộ Ngoại giao Philippines thông báo 2 công dân tử vong và 6 người bị thương; Thủ tướng Australia Scott Morrison thông báo 1 công dân thiệt mạng; Bộ Ngoại giao Đức cho biết một số nhân viên đã bị thương trong khuôn viên Đại sứ quán nước này ở Beirut, Li Băng song không nêu con số chính xác.
Đại sứ quán Bỉ thông báo 2 nhân viên cùng 2 thành viên gia đình bị thương; Một nhà ngoại giao cấp cao của Cộng hòa Cyprus, 48 binh sĩ gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc, cùng 30 thành viên gia đình và bạn bè cũng là nạn nhân vụ nổ này.
Đại sứ quán Indonesia tại Beirut, Li Băng ra thông cáo cho biết về một trường hợp công dân nước này bị thương trong vụ nổ trên. Trong khi đó, theo TTXVN, Đại sứ Việt Nam tại Ai Cập kiêm nhiệm Li Băng, Trần Thành Công xác nhận 1 trường hợp công dân Việt Nam bị thương trong vụ nổ này.
Văn phòng của Tổng thống Pháp, Emmanuel Macron cho biết Pháp sẽ cử 55 nhân viên an ninh, 6 tấn thiết bị y tế, trong khi khoảng 10 bác sĩ cấp cứu cũng sẽ bay tới Beirut, Li Băng.Tổng thống Pháp đã thông báo rằng ông sẽ bay đến Beirut vào ngày 7/8/2020 và gặp Tổng thống Li Băng để trao đổi. Ngoại trưởng Pháp, Jean-Yves Le Drian viết trên Twitter “Pháp luôn đứng về phía Li Băng và người dân Li Băng, Pháp sẵn sàng hỗ trợ tùy theo nhu cầu của chính quyền Li Băng”.
Tổng thống Mỹ, Donald Trump đã mô tả “vụ nổ như một cuộc tấn công tấn công khủng khiếp, mặc dù không có bằng chứng ngay lập tức chứng thực tuyên bố này. Các tuyên bố của các nhà lãnh đạo Li Băng cho đến nay đều chỉ ra rằng vụ nổ có khả năng là do vật liệu dễ nổ đã được lưu trữ tại các nhà kho ở thủ đô Beirut trong nhiều năm. Mỹ sẵn sàng hỗ trợ Li Băng”.
Thủ tướng Anh, Boris Johnson viết trên Twitter: “Anh sẵn sàng cung cấp bất kỳ sự hỗ trợ nào có thể để giúp Beirut, những hình ảnh và video từ Beirut tối nay thật gây sốc. Tất cả những suy nghĩ và lời cầu nguyện của tôi đều dành cho những người bị cuốn vào vụ việc khủng khiếp này. Anh sẵn sàng cung cấp hỗ trợ theo bất kỳ cách nào chúng tôi có thể, bao gồm cả những người quốc tịch Anh bị ảnh hưởng.
Các bộ cấp cứu của Nga cho biết họ đã gửi 5máy bay mang theo thiết bị y tế, một bệnh viện dã chiến và nhân viên y tế. Tất cả các nhân viên y tế đi đến Beirut sẽ được trang bị đồ bảo hộ cá nhân trước đại dịch coronavirus.
Tổng thống Iran, Hassan Rouhani cho biết Iran sẵn sàng gửi viện trợ y tế tới Li Băng, giúp điều trị những người bị thương và cung cấp các hỗ trợ y tế cần thiết khác. “Chúng tôi hy vọng rằng các trường hợp của sự cố này sẽ được xác định càng sớm càng tốt và hòa bình sẽ trở lại Beirut”. Bộ trưởng Ngoại giao Iran, Mohammad Javad Zarif viết trên tweet: “Những suy nghĩ và lời cầu nguyện của chúng tôi dành cho những người dân Li Băng vĩ đại và kiên cường. Như mọi khi, Iran luôn sẵn sàng hỗ trợ bằng mọi cách cần thiết, người dân Li Băng hãy mạnh mẽ lên”. Tổng thư ký Liên Hiệp Quốc Antonio Guterres và nhiều nước đã chia buồn và đề nghị hỗ trợ Li Băng. Các nước đồng minh của Li Băng tại Trung Đông đã chia buồn và đưa lực lượng hỗ trợ đến. Israel, nước vẫn đang trong tình trạng chiến tranh với Li Băng, cũng đã đề nghị hỗ trợ y tế và nhân đạo thông qua trung gian.
Khi một hợp chất nổ phát nổ, nó nhanh chóng giải phóng sóng xung kích khí nở ra. Sóng xung kích này thực chất là một bức tường không khí dày đặc có thể gây ra thiệt hại và nó tan biến đi khi nó lan rộng ra xa hơn. Hóa chất ammonium nitrate phát nổ tạo ra một vụ nổ di chuyển với tốc độ gấp nhiều lần tốc độ âm thanh và sóng này có thể phản xạ và dội lại khi nó di chuyển, đặc biệt là trong một khu vực đô thị như cảng Beirut, phá hủy các tòa nhà trong khi khiến những tòa nhà khác bị hư hại. Sức mạnh của hóa chất ammonium nitrate khó có thể định lượng một cách tuyệt đối, vì nó phụ thuộc vào tuổi của hợp chất và các điều kiện mà nó được lưu trữ. Tuy nhiên, nó có thể hình thành đám mây cao tới khoảng 40% sức mạnh của thuốc nổ TNT.
Với 40% sức mạnh của thuốc nổ TNT, việc kích nổ 2.750 tấn hóa chất ammonium nitrate có thể tạo ra áp suất gây ra bởi sóng xung kích và trên áp suất khí quyển bình thường, cách xa 6.600 feet đủ để san phẳng hầu hết các tòa nhà và giết người thông qua chấn thương trực tiếp hoặc bị tấn công bởi các mảnh vỡ. Vụ nổ hóa chất ammonium nitrate đã gây ra nhiều vụ tai nạn công nghiệp chết người, bao gồm cả vụ tồi tệ nhất trong lịch sử nước Mỹ: Năm 1947, một con tàu chở khoảng 2.000 tấn hóa chất ammonium nitrate đã bốc cháy và phát nổ tại cảng Texas, vụ nổ bắt đầu phản ứng dây chuyền và đã giết chết 581 người.Hóa chất này cũng là thành phần chính trong các loại bom được sử dụng trong một số vụ tấn công khủng bố, bao gồm vụ phá hủy tòa nhà văn phòng liên bang ở thành phố Oklahoma, Mỹ năm 1995, khiến 168 người thiệt mạng. Quả bom đó chứa khoảng 2 tấn hóa chất amoni nitrat.
1. Anger Rises After Beirut Blast and Evidence Officials Knew of Risks (2020), https://www.nytimes.com/2020/08/05/world/middleeast/beirut-lebanon-explosion.html, ngày truy cập 4/8/2020.
2. Beirut explosion: Huge blast rocks Lebanese capital wounding thousands (2020), https://www.middleeasteye.net/news/lebanon-beirut-massive-unexplained-explosion-rocks, ngày truy cập 4/8/2020.
3. Beirut explosion: Hospitals struggle to cope as injured Lebanese walk streets (2020), https://www.middleeasteye.net/news/beirut-explosion-medics-rally-after-port-blast, ngày truy cập 4/8/2020.
4. Beirut explosion: How the world has responded (2020), https://www.middleeasteye.net/news/lebanon-beirut-explosion-how-world-responded-international-reactions, ngày truy cập 4/8/2020.
5. First pictures emerge of a Russian man whose ammonium nitrate cargo detonated in the port of Beirut, https://siberiantimes.com/other/others/news/first-pictures-emerge-of-a-russian-businessman-whose-ammonium-nitrate-cargo-detonated-in-the-port-of-beirut/, ngày truy cập 4/8/2020.
6. Nadda Osman (2020), Beirut explosion: Homes and hotels offer shelter to victims of the blast, https://www.middleeasteye.net/news/lebanon-beirut-explosion-homes-open-hotels-victims-social-media, ngày truy cập 5/8/2020.
7. Tara John, Melissa Macaya, Mike Hayes, Veronica Rocha, Meg Wagner, Joshua Berlinger, Adam Renton and Zamira Rahim (2020), Live Update Beirut explosion rocks Lebanon's capital city, https://edition.cnn.com/middleeast/live-news/lebanon-beirut-explosion-live-updates-dle-intl/index.html, ngày truy cập 5/8/2020.